Bundan binlerce yıl öncesini düşünün, yaşayan ilk insanları. Teknoloji yok; onları sıcaktan ve soğuktan koruyan evleri, giysileri, hastalandıklarında kullanabilecekleri ilaçları, tarım, hatta ateş bile yok. Bir de günümüze bakın. İhtiyacımız olan ya da olmayan birçok şeye sahibiz, hatta edindiğimiz bilgileri kullanarak yeni bilgilere, yeni teknolojilere doğru yol alıyoruz. Peki nasıl oldu bu? Ateş yakmayı bilmediğimiz günlerden elimizin altındaki akıllı telefonlarla hemen her işimizi rahatça halledebildiğimiz günlere nasıl geçtik?

Cevap çok basit: Eğitimle, öğrenmeyle ve öğretmeyle! İnsanlar merak etti, keşfetti, çabaladı bir şeyler öğrendi ve öğrendiklerini kullanarak kendi hayatlarını ve başkalarının hayatlarını kolaylaştırdı, hatta bununla da kalmadı başkalarını da eğitti. Bu aktarım sayesinde bu kadar gelişim kaydedildi ve kaydedilmeye de devam ediliyor.

Gelin hayatımızda bu kadar önemli bir yeri olan, insanları o zamanlardan bu zamana getiren eğitim nedir, türleri nelerdir ve nasıl uygulanır bir göz atalım.

Eğitim; öğrenmeyi, bilgi, yetenek, değer, inanç ve alışkanlık edinimini kolaylaştıran bir süreçtir.

Aslında eğitimin ne olduğuna dair günümüze kadar birçok farklı tanım yapılmış durumda. Profesör Doktor Selahattin Ertürk eğitimi ‘bireyde kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişim meydana getirme süreci’ olarak tanımlarken Fransız sosyolog Emile Durkheim ‘fizik ve sosyal tabiatın insan üzerinde meydana getirdiği tesirler’ olarak, eğitim bilimci Ralph W. Tyler ise ‘kişinin davranış örüntülerini değiştirme süreci’ olarak tanımlar. Bu tanımlamaların birbirleriyle çelişen ya da birbirlerini destekleyen yönleri olduğunu görebiliyoruz. Ertürk ve Tyler eğitimde kişinin etkin bir rol oynadığını ifade ederken, Durkheim bireyi ikinci plana atmış durumda. Peki ya bu görüşler farklı eğitim türleri ile ilişkilendirilebiliyorsa?

Eğitim türlerinden bahsetmek istediğimizde temel olarak eğitimi iki farklı kategoriye ayırabiliriz.

Bunlar formal ve informal eğitimdir. Formal eğitim, sistematik ve planlı bir şekilde gerçekleşirken informal eğitimin plansız ve daha doğaçlama bir şekilde karşımıza çıktığını söyleyebiliriz. Şimdi bu iki kategoriyi daha ayrıntılı bir şekilde inceleyelim.

Formal eğitim, planlı ve sistemli bir şekilde gerçekleşir.

Bu eğitimlerin nerede, ne zaman, nasıl ve kimler tarafından gerçekleştirileceği bellidir. Formal eğitimler kontrollüdür ve olumlu davranış kazandırma amacı vardır. Eğitimleri alan kişiler belirli aşamalarda çeşitli değerlendirmelere tabii tutularak bu amaca ulaşılıp ulaşılamadığı belirlenir ve eğitimin sonunda kişilere diploma veya sertifika verilir.

Örneğin okulları ele alalım. Öğrencilerin okullara kaçla kaç arası ve hangi günlerde gidecekleri, okul döneminin ne kadar süreceği, hangi derslerin hangi konuları içereceği ve bu konuların nasıl işleneceği, derslerin belirli diploma ve eğitimlere sahip öğretmenler tarafından verileceği bellidir. Okullardan milli eğitim bakanlığı tarafından konulmuş olan kurallara uymaları beklenir ve bakanlık okulları kontrol ve denetim altında tutar. Alınan eğitim sonrasında öğrenciler toplama işlemi yapabilmek ya da resim dersinde karakalem portreler çizebilmek gibi olumlu kazanımlar elde ederler ve bu kazanımların değerlendirmeleri dönem içerisinde farklı zaman dilimlerinde ve çeşitli sınavlar aracılığıyla gerçekleştirilir.

Formal eğitim de kendi içerisinde örgün ve yaygın eğitim olmak üzere ikiye ayrılır.

Örgün eğitim belirli yaş gruplarını kategorize ederek eğitmeyi amaçlar ve eğitimin verildiği yerler anaokulları, ilkokullar, ortaokullar, liseler ve üniversiteler yani genel olarak okullardır. Bu eğitim türünde öğrenim kademeli olarak gerçekleştirilir ve ön koşullar vardır. Örneğin öğrenciler 10. sınıf matematik dersini almadan 11. sınıf matematik dersini alamazlar ya da lise okumadan üniversiteye başlayamazlar. Belirli bir kademedeki eğitimini tamamlayan öğrenciler bunun sonucunda diploma almaya hak kazanırlar.

Yaygın eğitimin ise daha esnek bir yapısı vardır.

Bu eğitim türünde bireyler kendi ilgi ve ihtiyaçlarını göz önüne alarak kurslar ya da halk eğitim merkezleri gibi yaygın eğitim kurumlarına yönelirler. Örgün eğitimden farklı olarak bu türde farklı öğrenim kademeleri ya da ön koşullar yoktur. Bireyler kendi isteğiyle bir kursa başlayabilir, kurumun böyle bir imkanı varsa farklı eğitim dönemleri içerisinden tercihte bulunarak istedikleri zamanda eğitim almaya başlayabilirler. Hatta online eğitim kurslarını alan kişiler istedikleri zaman, istedikleri yerden eğitimlere katılabilirler. Yaygın eğitimde yine farklı olarak süreci tamamladıktan sonra kişilere diploma değil sertifika verilir.

Örgün ve yaygın eğitimin her ne kadar farklı yönleri olsa da ikisi de formal eğitimin içerisinde yer alırlar; ikisi de sistemli, planlı, kontrollü olarak gerçekleşir ve eğitimler uzman kişiler tarafından verilir. Formal eğitimin bu iki alt dalı, olumlu davranış geliştirme hedefinin bulunması ve bu hedefe ulaşma yönteminin kontrol altında tutularak değerlendirmeler yapılması ile eğitimde büyük bir avantaja sahiptir.

İnformal eğitimde ise belirli bir plan ve sistem söz konusu değildir.

Eğitimin nasıl, nerede, ne zaman, kim tarafından ve nasıl verileceğine dair bir plan, program ya da sistem yoktur. Eğitim mekanı ev, sokak, kafe, park ya da otobüs olabilir. Bu eğitim türünde kişiler öğrenmeyi çevrelerindeki kişileri gözlemleyerek ve onları taklit ederek gerçekleştirirler. Eğitimle alakalı olarak sık sık kullanılan, “Eğitim ailede başlar.” cümlesini düşündüğümüzde bununla kastedilen türün, çocuğun anne babasını gözlemleyerek ve onları taklit ederek onlardan bir şeyler öğrenmesini ifade ettiği için informal eğitim olduğunu söyleyebiliriz.

Bu türde eğitici rolündeki kişiler; ebeveynler, komşular, arkadaşlar ya da yolda karşılaşılan herhangi biri olabildiği için eğitim verme konusunda profesyonel olmaları gerekmez.

İnformal eğitimle ilgili olarak kontrolü sağlamak mümkün değildir.

Eğitim sistematik bir şekilde gerçekleşmediği için eğitimin sınırlarını belirlemek, eğitimle ilgili değerlendirme yapmak ya da sadece olumlu yönlendirme yapmak mümkün değildir. Burada temel öğrenim şekli gözlem ve taklit olduğu için kişiler olumlu yetenek, inanç ve davranışları bu yollarla edinirken aynı zamanda olumsuz davranış ve tutumları da gözlemleyecek, bilinçli olarak veya farkında olmayarak bunlarla ilgili olumsuz edinimlerde de bulunacaklardır.

Örneğin işe yeni başlayan biri, örgüt kültürüne adapte olabilmek için diğer çalışanları gözlemleyecek, iş yerinde normal kabul edilen davranışları ve tavırları bu yolla öğrenecek ve doğal bir süreçle diğer çalışanlar tarafından ortada bu şekilde bir hedef olmasa bile eğitilmiş olacaktır. Belki bu sayede varsayalım ki çevreci bir kültüre sahip bir firmada çalışmaya başlayan birey, önceden geri dönüşüme katkıda bulunmuyor olsa bile kağıt atıklarını geri dönüşüm kutusuna atmaya başlayacaktır. Burada olumlu bir davranış değişikliğinin söz konusu olduğunu görebiliyoruz.

Şimdi de hayvanları sevmeyen bir ailede yetişen bir çocuğun bu konuda aldığı informal eğitime göz atalım.

Bu çocuk, hayvanların korkulması gereken ya da farklı sebeplerle sevilmemesi gereken canlılar olduğunu düşünerek büyüyecektir. Ailesinin bu konuda doğrudan bir söylemi ya da diktesi olmasa bile, çocuk ailenin hayvanlara karşı olan olumsuz tutum ve davranışlarını gözlemleyecek ve bunları algılayarak kendisi de olumsuz bir tavır edinecektir. Bu durum çocuğun yolda gördüğü hayvanlardan uzaklaşmak istemesine, hatta belki de yol kenarında gördüğü mama kaplarını çöpe atmasıyla sonuçlanacaktır. Bu örnekte de informal eğitim yoluyla olumsuz bir davranış edinildiğini görebiliyoruz.

İnformal eğitim, olumlu davranış değişikliği gerçekleştirmeye katkı sağladığında eğitim için özel bir çaba gösterilmesine gerek kalmadığı için maddi ve manevi avantajlara sahip olsa da bireylerin gözlem yoluyla edindikleri olumsuz davranış değişikliğinin önüne geçmenin zor olması sebebiyle dezavantajlara da sahiptir.